Od XVI w. aż do 1793 r. Zbąszyń był miasteczkiem szlacheckim, prywatnym. Stanowił on główny ośrodek administracyjny i gospodarczy okolicznych dóbr ziemskich. W 1502 r. należało do nich, poza Zbąszyniem z przedmieściem, 18 wsi:

• Przyprostynia
• Perzyny
• Boruja
• Rajewo
• Strzyżewo
• Hamer
• Hamer
• Parzęnczewo
• Łąki Wielkie
• Łąki Małe
• Lubiechowo (w połowie)
• Zakrzewko
• Nowa Jabłonna
• Chrośnica
• Łomnica
• Dąbrówka
• Nądnia
• Nowawieś

W charakterze tenuty (dzierżawy) do ośrodka administracyjnego należały też dobra królewskie:

• miasto Babimost z komorą celną Grójec (Grodzice)
• Podmokle Wielkie
• Podmokle Małe
• Nowawieś
• Nowy Grójec
• Stary Grójec

W 1539 majętność ta poza Zbąszyniem obejmowała 16 z wymienionych wsi bez połowy Lubiechowa i Parzynczewa,
w tym 2 (Zakrzewko i Rajewo) tylko w połowie oraz jedną tenutę grójecką ( z Nowym i Starym Grójcem). Taki stan ilościowy dóbr zbąszyńskich utrzymywał się zapewnie do 1644 r. W 1751 r. należało do nich poza Przyprostynią z folwarkiem, Stefanowo, Zakrzewko, Rajewo, Nowy Folwark, Kawczyńskie Folwark, Strzyżewo, Dąbrówka, Samsonki, Bolewiny, Perzyny, Łomnica, Nowawieś z folwarkiem, Nądnia, Chrośnica. W 1758 r. dobra te zostały wskutek spadkobrania podzielone na 3 części, w tym jedną ze Zbąszyniem. W 1773 r. ponownie połączone objęły większość wymienionych terenów. Do 1794 r. , kiedy znów nastąpił ich podział, wzrosły one poważnie ilościowo w wyniku założenia dalszych kilku wsi olęderskich.

Właściciele Zbąszynia

U schyłku XVI w. właścicielami Zbąszynia i dóbr zbąszyńskich byli Zbąscy:

• Piotr ( zm. 1510 r. )
• Marcin ( zm. 1502 r. )
• Piotr, syn Marcina ( 1528 - 1543 )
• Abraham, wnuk Marcina ( 1561 - 1577 )
• Anna, córka Abrahama, w 1595 r. wychodzi za męż za Jana Ciświckiego ( zm. 1597 r. )
• Amraham ( 1613 - 1644 ), syn Jana i Anny Ciświckich
• Franciszek, syn Abrahama
• Stanisław Tuczyński, właściciel miasteczka i dóbr Tuczno w ziemi wałeckiej. Przed rokiem 1660 Franciszek zastawił Tuczyńskiemu dobra za 80 tys. złp.
• Jan Ciświcki, kasztelan międzyrzecki, syn Franciszka. W 1681 odkupił majątek za 300 złp.
• Jan Chryzostom Giński ( zm. 1703 r. ) , wojewoda pomorski. Przed 1700 r. Jan Ciświcki zastawił majątek za 680 złp.
• Damian Garczyński ( zm. 1709r. ), chorążyc chełmiński. Otrzymał po śmierci Gińskiego w 1704 r. dobra zbąszyńskie w charaktrze zastawu za długi. Przedtem prowadził z Janem Ciświckiem, kanonikiem krakowskim, trzyletni proces.
• Stefan Garczyński ( zm. 1755 r. ), wojewoda poznański, syn Damiana. Większość dóbr trzymał prawem zastawnym. W 1751 r. kupił je od Antoniego Ciświckiego, syna Władysława, starosty stawiszyńskiego, prawnuka Franciszka za sumę 1.203.031 złp. 20 groszy, stając się odtąd faktycznym właścicielem.

W 1758 r. dochodzi do podziału majątku Stefana Garczyńskiego. Dobra otrzymują trzej synowie:

• Franciszek, podkomorzy wschowski ( zm. 1758 r. )
• Stefan, generał major i adjutant królewski ( zm. 1773 r. ). Odziedziczył część ze Zbąszyniem. Po śmierci brata Franciszka, który nie pozostawił po sobie potomstwa, włączył jego dobra do swoich.
• Edward, kasztelan rozspierski ( zm. 1794 r. ). Po śmierci brata Stefana przejął cały majątek.

Dwaj z właściecieli zasłużyli się szczególnie dla kraju.

1. Abracham Zbąski ( 1531 - 1577 ) jako jeden z czołowych przywódców szlachty doprowadził do poparcia przez posłów sejmu konwokacyjnego ( w styczniu 1573 r. ) konfederacji warszawskiej, gwarantującą tolerancję wyznaniową w państwie. Stronnictwo piastowskie wysunęło oprócz 21 innych także jego kandydaturę na tron polski po Zygmuncie Auguście ( 7 V 1573 r. )
2. Stefan Garczyński (ok. 169 - 1755 ) był znakomitym pisarzem politycznym, autorem dzieła "Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej...", w którym wskazywał na konieczność reform gospodarczych w upadającym państwie wg zasad merkantylizmu, starając się niektóre z nich wprowadzić w swych dobrach, także zbąszyńskich.

Polityka społeczna i ekonomiczna właścicieli wobec miasta miała na ogół charakter protekcyjny. Pozyskiwali dla niego od króla i sejmu przywileje i ulgi ( handlowe i podatkowe ), jak też przedewszyskim sami we własnych przywilejach nadawali różne korzyści ( zwłaszcza prawne i ekonomiczne ) całemu miastu, jego mieszkańcom i grupom zawodowym ( cechom ). Zajmując tolerancyjną postawę popierali w Zbąszyniu i całej majętności osadnictwo protestanckich imigrantów - rzemieślników i chłopów ( z Brandenburgii i Śląska ), kupców Żydów ( 1711 ) i dążyli do uprzemysłowienia miasta ( w 2 poł. XVII w. ). Ta polityka gospodarcza, dyktowana chęcią uzyskania jak największych dochodów, była ściśle związana z położeniem Zbąszynia na zachodnim obszarze Wielkopolski. Zbąszyń był wolny od wpływów handlu gdańskiego nastawionego na eksport zboża i wiązał Wielkopolskę z Brandenburgią i Śląskiem, a za ich pośrednictwem kraje zachodnie z Rzeczypospolitą. Z tego względu, zwłaszcza do czasu modyfikacji sieci drogowej w XVII w. , odgrywał znaczącą rolę w lądowym handlu międzyregionalnym jak i międzynarodowym ( tranzytowym).
Zbąszyń był też ważnym centrum handlu lokalnego dla terenów należących do jego dóbr i parafii oraz dalszych, mimo istnienia dużego skupiska miast w regionie wielkopolskim. Właściciele dóbr zbąszyńskich oraz sąsiednich zwracali większą uwagę na sprawę ich rozwoju na drodze aktywizacji rynku wewnętrznego. Przejawami takiej aktywizacji było stwarzanie lepszych podstaw dla rozwoju gospodarki folwarcznej i gospodarstwa chłopskiego oraz osadnictwo, głównie imigrantów zachęconych dogodnymi perspektywami gospodarczymi i sprzyjającym klimatem ideologicznym, wreszcie dążenie do industrializacji miasta. Szczególne znaczenie miało osadnictwo wiejskie, rozbudujące zaplecze dla produkcji i handlu miejskiego ośrodka zbąszyńskiego. W jego ramach zostało założonych w XVII w. na wsód od Zbąszynia ok. 18 osad czynszowych tzw. olędrów, biorących ze względu na podstawy prawne i ekonomiczne ich gospodarsw, żywy udział w wymianie towarowo - pieniężnej.

Na rozwój miasta wpływały także wydarzenia polityczno - militarne i religijne zachodzące w kraju, jak i na terenach przygranicznych. Rozwój reformacji spowodował wewnętrzny wzrost i pewnien ograniczony napływ ludności protestanckiej oraz rozwój kulturalny Zbąszynia. W dobie kontrreformacji liczba wyznawców protestantyzmu uległa początkowo zmniejszeniu, wyrównanemu następnie przez ich napływ w czasie wojny 30- letniej z habsburgskiego wtedy Śląska, gdzie byli prześladowani. W 1718 r. ludność innowiercza stanowiła blisko połowę, a w 1793 r. , wskutek napływu nowych osadników - immigrantów i wzrostu wewnętrznego, już prawie2/ 3 ogółu mieszkańców miasteczka.

Hamująco oddziaływały na rozwój Zbąszynia wojny i przeważnie z nimi związane klęski. Niosły za sobą zniszczenia materialne i straty ludności. Zniszczeń i strat tego rodzaju doznało miasto najpierw w czasie "potopu" szwedzkiego ( 1655 - 1660 ). W dzień św. Floriana ( 4 V ) 1656 r. dwaj protestanccy szlachcice Krzysztof i Piotr Unrugowie dowiedziawszy się o pobycie w mieście księży Jerzego Gowarzewskiego, proboszcza zbąszyńskiego i oficjała poznańskiego i Jana Sobińskiego, kanonika poznańskiego, z pomocą stacjonująceco w twierdzy zbąszyńskiej oddziału szwedzkiego i swych wspólników,

" onych wprzód tyrańsko pomęczywszy haniebnie pozabijali, ciała ich w rzekę powrzucali". Natępnie także "pod ten czas mieszczanków" zbąszyńskich "... Sebastiana Leśnika, Marcina organistę i pańskiego mielcarza gwałtownie zamordowali, kościół tameczny złupili". Miesiąc wcześniej " ...w poniedziałek przed kwietną niedzielą ( tj. 3 IV ) w r. 1656" Szwedzi o sile ok. 25 i " zaraz potem ... w 10 koni... " a po nich " ... we wtorek wielkanocny" ( tj. 20 IV ) tegoż roku dwie chorągwie brandenburgskie na czele z Rabem z księstwa krośnieńskiego, najechali z udziałem szlachciców - kalwinów Henryka Lossow i Henryka Zajdlica na pobliską wieś Belęcin, należącą do Bogusława Chłapowskiego. W sumie Szwedzi, a następnie Brandenburczycy, którzy po nich, najprawdopodobniej dopiero ok. 8 V zajęli fortecę zbąszyńską i " ... codziennie a prawie zawsze" rekwirowali zboże i inwentarz żywy w okolicy niecałej mili od Zbąszynia, poczynili tylko w tej jednej wsi szkody na 40 tys. złp.

Opuszczając Zbąszyń Szwedzi złupili sam zamek w broni i amunicji na ok. 80 tys. złp. Brandenburczycy niewątpliwie dokończyli tego dzieła zniszczenia. Upadek miasteczka wskutek zniszczeń w czasie tej wojny potwierdza wyjątkowo niska liczba opodatkowanych dymów, czyli gospodarstw mieszczańskich w 1662 r. , w porównaniu z latatami 16344 i 1692. W okresie wojny północnej został zniszczony w 1705 r. Zbąszyń wraz z zamkiem przez Szwedów.
Miasteczko zrujnowali oni "fundis" ( tj. z gruntu ) wskutek spowodowanego przez nich pożaru, w czasie którego spaliło się 33,7% jego całej zabudowy mieszkalnej. Mieszkańców bezwzględnie złupili, skoro jeszcze w niecały rok potem byli " wszyscy strasznie zdezelowani i ubodzy". Także zamek był "penitus" ( tj. do wnętrza ) zrujnowany". Z niektórych zaś części budowli zamku i jego otoczenia ( kaplicy i "ganku we włoskim ogrodzie" ) zostały przez Szwedów nawet "ankry i żelaza powykowywane i powybierane". Podczas tej wojny, jesienią 1709 r., nawiedziła Zbąszyń zaraza cholery przywleczona z Grodziska przez udających się tam na piwo a stacjonujących w mieście konfederatów z partii głośnego partyzanta wielkopolskiego Adama Śmigielskiego, starosty gnieźnińskiego, walczącego już wtedy po stronie Szwedów. Choroba zebrała, przy ówczesnym niskim zapleczu sanitarnym i poziomie opieki zdrowotnej, bogate żniwo.